Ағашты киіз үйді темір алмастырды

Сәні мен салтанаты жарасқан қазақтың киіз үйлерінің өзі салт-дәстүрімізді сөйлетіп тұрғандай. Алайда соңғы жылдары сүйегі мықты ағаштан жасалған киіз үйлердің орнын темірден құрастырып, сыртына мата жапқан жасанды құрастырмалар басты. Тіпті, соңғы екі-үш жылдықта сол ағаш үй формасындағы жасанды құрастырмалар трендке айналды. Қазір қазақ құда күту, келін түсіру тойларын сондай үйлерде жасайтын болды. Әрине, мұның басты себебі де түсінікті. Өйткені бүгінде нағыз ағаш үйдің сүйегін жасайтын шеберлер де жоқтың қасы.

Шаңырағынан күн сығалап қарайтын, көрген адам ішін көшпелі мұражайға балайтын, қазақтың киіз үйін кім, қашан ойлап тауып, жасағаны белгісіз. Оның қандастарымызға құтты қоныс болғанын тереңдеп зерделесек, арта қалған мыңжылдықтарға бойлайтынымыз анық. Тіршілік түбі тамырлас қазақ, қырғыз, қалмақ, мұңғылдарға және олардан сабақ тартатын көшпенді ұлыс, тайпаларға тау, дала табиғатының қытымыр аязы мен шіліңгір ыстығынан қорған баспана болған, киіз үй құрылысы уақыт сынынан өтіп, мызғымастай үлгіде бізге жетілдіріліп жеткені даусыз. Табалдырықтан бастап төріне, керегесінен шаңырағына дейін мән-мағынаға толы. Ең бастысы оның көшпенді дала тіршілігіне өте қолайлылы болса, оған бір тал шеге қағылмай, ешбір темір қосылмай жасалған әлемдегі жалғыз баспана болатын. Ал қазір ше?

Көзбен көріп жүргеніміздей көп жерде темірден жасалған қазақ үйді тігіп қойдық. Бұрынғы ата бабаларымыз қазақтың қара шаңырағы саналған ақ шаңқа киіз үйді киелі санап, оларды көздің қарашығындай сақтаған емес пе? Ақ жаулықты әжелерміз киіз үйдің барлық жабдықтарын қолдан жасаған.  Сондай ақ,  жасыл жайлау жағалай киіз үйлер тігіліп тұратын. Алдыңғы буын киіз үйдің құрылымын, оның мәдени-әлеуметтік танымдық қасиеттерін жақсы біледі. Қалай құрып, қалай жығуына дейін әрине. Тіпті киіз үйге қатысты ырым жоралғылар, салт-дәстүрлер де олардың жадында. Ал, қазіргі жастар ше? Қазіргі кезде, аудан, қала тұрмақ, қаймағы бұзылмаған қарапайым ауылдың өзінен қаз қатар тігілген киіз үйді де көрмейтін болдық. Тас қорапты көп қабатты үйге таңылып, ата-баба ғұмыры байланған үйден алыстап бара жатыр. Ертең осылайша нағыз құндылығымыздың жойылып кетпесіне кім кепіл. Біздің өңір егін шаруашылығыиен айналысып келеді. Егістік алқабында бірең сараң киіз үйлер көзге оттай басылады. Әрине, олардың өзі де ескі, киіздері іріп керексіз қалыпқа айналған. Осы кезде ой туындайды, неге алдағы уақытта ат бабамыз аманаттаған киіз үйді қайта қолданысқа енгізбеске. Бұл киіз үйді арнайы шеберлер қолға алса жақсы болатын еді. Өйткені, көшпенділер өркениетінің осы бір өнер туындысының қазір жұрнағы ғана қалды.

Мысалы, көрші қытай елінен шаңырағы, керегесі мен уығы темірден жасалған киіз үйлерді отандастарымыз әкеліп пайдаланып жүр. Бір жерде тапжылмай тұратын қымызханаларға болмаса, темір сүйекті үй көшіп-қонуға қолайсыз. Ол темірден істелген қазақ үй. Уығы шаңыраққа шаншылмайды, уығы туырлықтың бел ортасынан керегенің бел ортасына дейін жабылмайды. Бас арқаны тартылып, белбауы байланбайды. Ол әншейін темірден құрастырыла салған конструкция. Осы мені қатты ойландырады. «Жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүреміз» деп ұлттық құндылықтан айырылып қалмасақ болғаны.