АХМЕТ ТОҚТАБАЙ: ҚЫДЫР АТАНЫ АЯЗ АТАҒА АЙНАЛДЫРУДЫ ҚОЮ КЕРЕК

Қазақтың таным-түсінігінде Қыдыр ата жақсылыққа жол бастаушы, желеп-жебеуші, сәттілік пен бақ дарытушы ретінде қалыптасқан. Жалпы Қыдыр баба турасында екі анықтама беріледі. Бірі Қыдырдың ислам дініне дейін болғаны айтылып, пайғамбардың бірі деп саналса, ендігісі оның образы мифтік бейне деп қарастырылады.

Осы ретте белгілі тарихшы, этнолог Ахмет Тоқтабай Қыдыр бабаны материалдандыру дұрыс емес дейді. Өйткені Қыдыр ата мифологиялық образ әрі пайғамбар деп есептеледі.  Сондықтан пайғамбарды олай Санта Клаус немесе Аяз ата сияқты ақ сақалды, шапан киген, қолына таяқ ұстаған қарт етіп көрсету мүлде қате. Бұл оның киесін қашырып, қасиетін көмескілейді.

«21 наурыздан 22-сіне қараған түні Наурыз кіреді. Қыдыр ата келеді деп ел-жұрт арнайы күтіп, дайындалған. Осы кезде неғұрлым көбірек адаммен араласу керек. Өйткені амандасқан адамның бірі Қыдыр болуы мүмкін делінген. Кезінде ақсақалдар «қол алысқанда оның бас бармағы былқылдап тұрады, Қыдырды көрдім» деп айтып отыратын. Қыдыр ата – мифологиялық образ. Мен осы Алматыда осыдан екі-үш жыл бұрын ауданның тойында Аяз ата ұқсатып киіндіріп қойғанын көріп қапаланғанмын. Ол мүлде дұрыс емес. Өйткені ол көрінетін адамға ғана көрінеді, яғни ақыл ойы таза, пейілі кең, арамдығы жоқ, үй іші тату, халқына адал, жарлы-жақыбайға қамқор осындай адамдарға назары түседі. Ал іші залым, арам пиғылдыларға көрінбейді.

Мысалы мен бірде ел аралап жүргенде бір кісі: «Отан соғысында ұлым қайтыс болып, қара қағаз келді»-дейді. «Наурыз кезі болатын. Адам көп, көрші ауылдан жұрт келіп жатты. Өзім сырқаттанып, ұлымнан айырылып, қара жамылып жүрген едім. Кенет бір кісі келіп «Қарағым, неге бүйтіп отырсың? Көңіл күйің түсіп кетіпті ғой. Ұлыстың ұлы күні ғой! Неге жадырап, жайқалып отырмайсың?»- деді. Бар жайымды айтып едім, қарап-қарап отырды да «Балаң тірі, аман-есен келеді. Сен бүйтіп қайғыра берме» деп айтты» – дейді. Қария әлгі кісінің сөзіне тіпті құлақ та салмаған, сенбеген де. Соның артынан 3-4 айдан кейін ғажайып болып, кісінің ұлы аман-есен оралыпты.  Сонда үлкен кісілер айтады екен «өткенде жолыққан онда Қыдыр ата ғой деп».

Осы сияқты оқиғаларды жиі кездестірдім. Тағы бір мысал, мен оқуға енді түскен абитурент кезім еді. 1969 жыл. Сонда бір кісі «7-8 жыл болды заң факультетіне түсе алмай келемін» – деді. «Бірде Алматыдан Қаскелең автобусына мініп, қайтып бара жатқанмын. Ішімнен биыл оқуға түспесем онда қолыма таяқ алып, қойшы болып кетем ғой деп ойланып отырдым.  Бір уақытта жаныма бір сары шал келіп отырды да «Әй, не болды? Неге қапалысың?» -дейді. Сонда айттым, «7-8  жыл болды оқуға түсе алмай жүрмін» деп. Әлгі қария «Өй, сен биыл түсесің!»- деді. Оған қарамадым да, көңіл аудармадым да. Қайта сөйлесейін деп қарасам әлгі қарт жоқ. Кейін әке-шешеме айтсам, олар «Сен оқуға түстің,  әлгі шал сол Қыдыр болғаны ғой» -деді.  Мінекей, Қыдыр деген сондай болады. Көрінетін адамға ғана көрінеді.

Тағы бір жағдайды айтайын. Өзім қыс бойы суға түсемін. Сонда осыдан 5-6 жыл бұрын бір жігіт біздің денсаулық тобымызға келеді. Алматы өзенінің бойымен жүреміз, суға түсеміз. Бір күні әлгі жігіт «Жүрегіме ота жасауға портал алдым, Астанаға барам» деп қуанады. Мен айттым «Неменеге қуанып тұрсың? Сені сояды да, жүрегіңді жұлып алады екен. Оған несіне қуанасың?! Одан да мен сияқты суға түс»- дедім. Мен судан жазылып кеткем. Сосын ол «онда суға түсем» деп күнде келеді. Түсе алмайды, қорқады суықтан. Бір күні мен өзім түстім де «әй, бері кел» деп ақырын жетелеп суға түсіріп, үстіне шашып үйренді. Сөйтіп үш ай суға түсті де әлгі тексеруіне барды. Сонда қараса, жазылып кеткен. Басқа кісілер оған айтып жатты «Әлгі кісі саған Қыдыр ғой ол, Қыдыр болған деп айтты»- дейді. Сондықтан Қыдырдың назары ешкімге ұқсамайды, әркімге әртүрлі болып келеді. Көрдіңіз бе оның образын?! Сондықтан Қыдырды материалдандырып, театрға айналдыруға болмайды.

Моңғолияға барған сапарымда  бір шал айтты «1950-шы жылдары үйленейін деп едім, бір жиында отырдым. Сонда бір кемпір қасыма келіп «Әй, сен үйленетін әйелдің бір-ақ жылдық өмірі қалды, бір жылдан кейін жерлейсің» депті. Содан кейін үйленбей қалған екен. Айтса айтқандай, әлгі қызы бір жылдан кейін қайтыс болды дейді. Кездескен кемпір Қыдыр ғой деген екен. Осындайды көп көрдім.

Қыдыр ата түсінігі ислам дінінен бұрын болған. Оны күлкі қылуға болмайды. Ол тек Наурызда ғана емес, жалпы өмірде кездесетін тылсым дүние. Ниеті таза адамға Қыдыр жолығады, алдынан Қыдыр шығады, жолы ашылады дейді. Ал Наурызда Қыдыр ата үй-үйді аралайды, кімнің үйі таза, пейлі ақ соған Қыдыр бақ болып қонады деген сенім бар».

Н.Еркін

altyalash.kz