Қазақ ғылымының атасы Қаныш Сәтбаевтың туғанына 125 жыл

фото:ашықдереккөз

Қаныш Сәтбаев Орталық Азиядағы, әсіресе Қазақстанның геологиясын түсінуге елеулі үлес қосқан көрнекті кеңестік геолог болды. 1899 жылы 28 қарашада дүниеге келген. Сәтбаев Кеңес Одағының минералдық-шикізат базасын дамытуда шешуші рөл атқарды. Оны «қазақ геологиясының атасы» деп те атайды. Сәтбаевтың жұмысы Қазақстандағы пайдалы қазбаларды, оның ішінде мұнай, газ, әртүрлі металдарды барлау және пайдалану мәселелеріне арналды. Ол ауқымды геологиялық барлау жұмыстарын жүргізіп, аймақтағы көптеген пайдалы қазбалардың кен орындарын ашуда шешуші рөл атқарды.

Сәтбаевтың ең елеулі үлесінің бірі оның Орталық Азия аймағының геологиялық құрылымын зерттеуі болды, бұл пайдалы қазбаларды барлаудың ықтимал аймақтарын анықтауға көмектесті. Оның тұжырымдары Қазақстанның тау-кен өнеркәсібінің дамуына негіз қалап, еліміздің экономикалық дамуына ықпал етті. Ол академиялық ортамен де айналысып, ғылыми мекемелерде, соның ішінде Қазақ КСР Ғылым академиясында түрлі қызметтер атқарды. Оның мұрасы оның ғылыми жетістіктерінен асып түседі; Қазақстанның геологиялық білімі мен экономикалық дамуына қосқан үлесі үшін ол Қазақстанның Ұлттық қаһарманы ретінде аталды.

Қаныш Сәтбаевтың ерлігі ең алдымен оның геология саласындағы ілкімді қызметімен және Қазақстанның минералдық-шикізаттық базасын дамытуға қосқан елеулі үлесімен байланысты. Ол геологиядағы жаңашыл зерттеулері мен ашқан жаңалықтарымен қатар Қазақстанның мұнай, газ, көмір және әртүрлі металдарды қоса алғанда, бай пайдалы қазбалар кен орындарын анықтауға және пайдалануға көмектесті. Оның жұмысы Қазақстанның экономикалық өсімі мен өркендеуі үшін шешуші мәнге ие болған еліміздің тау-кен өнеркәсібінің дамуының негізін қалады. Сәтбаев еңбегі Қазақстанның Кеңес Одағы құрамындағы, кейін тәуелсіз ел ретіндегі мәртебесін көтерді. Оның күш-жігері Қазақстанның әлемдік минералды шикізат нарығындағы негізгі ойыншы ретінде танылуына және елдің экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуге ықпал етті.

Қаныш Сәтбаев, ең алдымен, әдеби шығармалар жазумен емес, ғылыми зерттеулерімен және геологияға қосқан үлесімен танымал болды. Дегенмен, ол геологияның әртүрлі аспектілері бойынша көптеген ғылыми еңбектердің, баяндамалардың және монографиялардың авторы болды. Әсіресе Қазақстан мен Кеңес Одағындағы минералды ресурстарды барлау мен игеруге баса назар аударды.  Сәтбаев қазақстанның геологиялық ерекшеліктері туралы көп жазды. Аймақтың стратиграфиясын, тектоникасын және пайдалы қазбалар кен орындарын егжей-тегжейлі сипаттады. Оның осы саладағы жұмысы Қазақстанның геологиялық тарихы мен минералды байлығын түсінуге айтарлықтай үлес қосты. Сәтбаев ғылыми журналдарда көптеген ғылыми еңбектер мен мақалалар жариялап, геологияға, оның ішінде мұнай геологиясына, кен орындарына және геологиялық картаға қатысты әртүрлі тақырыптар бойынша өз нәтижелерін ұсынды. Сәтбаевтың ауқымды еңбектерінің бірі – «Үлкен Жезқазғанның мәселесі» атты монографиясы. Ғалым бұл еңбекте мәселелер мен басты артықшылықтарды атап өтеді. Онымен қоса кадр проблемасын көтереді. «Орталық Қазақстанның металлогениялық болжам картасының методологиясы, нақты базасы мен негізгі тұжырымдары туралы» мақаласында геология тақырыбына мән береді. «Орталық Қазақстанда эндогендік кендену аймақтарының кеңістікте орналасуының негізгі заңдылықтары» еңбегінде кен саласының негізгі тұжырымдары тақырыбын қозғайды. Ал «Түсті металдар кенін кешенді пайдалану бойынша Қазақстан Ғылым академиясының зерттеулері» мақаласында түсті металлдарды пайдалану, кәдеге жарату, өндіруге қатысты тұжырымдар жасайды.

Сәтбаевтың Қазақ КСР ҒА сияқты ғылыми мекемелердегі басшылық қызметтері және жас геологтарға тәлімгерлігі Қазақстан ғалымдарының жаңа буынын шабыттандырды. Оның білім мен зерттеуге деген адалдығы еліміздің ғылыми қоғамдастығына ұзақ уақыт әсер етті. Ғалым еліміздің геологиялық білімі мен экономикалық дамуына қосқан үлесі үшін Қазақстанда халық қаһарманы ретінде құрметтеледі. Оның мұрасы қазақ ғалымдары мен мамандары үшін баға жетпес қазына деуге әбден болады. Өйткені Қазақстанның қазіргідей ұмтылысына, әлем елдері арасында кеңінен танылуына себепші болды.

Жалпы алғанда, Қаныш Сәтбаевтың ерлігі – оның ғылыми білімге талмай ұмтылуында, елін көркейту жолында аянбай еңбек етуінде, Қазақстанның және одан тысқары жерлердегі геология саласына өшпес ықпалында. Биыл ғалымның туғанына 125 жыл толуына орай, мемлекеттік деңгейде атап өтілмек. Ғалымның еңбектері мен жеңістерін ұрпақ санасына сіңіру мақсатында арнайы көрмелер мен конференциялар жоспарланып отыр.

Ж.Жұманбаева

altyalash.kz