БАЛА ТІЛІ БЕСІККЕ ЖАТПАҒАННАН КЕШ ШЫҒА МА?

фото:ашықдереккөз

Қазақтың өр мінезді батыры Бауыржан Момышұлы: «Біріншіден, бесік жырын айтатын келіндердің азайып бара жатқанынан қорқамын. Екіншіден, немерелеріне ертегі айтып бере алмайтын әжелердің көбейіп бара жатқанынан қорқамын. Үшіншіден, дәстүрді сыйламайтын балалардың өсіп келе жатқанынан қорқамын. Өйткені бесік жырын естіп, ертегі тыңдап, дәстүрді бойына сіңіріп өспеген баланың көкірек көзі көр бола ма деп қорқамын…» дегені бар.

Бүгінгі ұрпақ баланы бесікке бөлемек түгілі оған үрке қарайтыны жасырын емес. Оның орнына сәбиді төрт жағы торланған төсекке жатқызып немесе автоматты шайқама құрылғыларға салып қояды. Әрине, бұл әркімнің өз таңдауы әрі бұл тақырып талай айтылып, тіпті жауыр болған десек артық емес. Медициналық тұсынан қарсы көрсетілімдері бар деп шығарып алғандар да бар. Әйтсе де бесіктің киесіне, онда жасалатын ырымдарға тағы бір мән бере кетуді жөн санадық.

Бесіктің киесінен бұрын алдымен оның бала мен анаға тікелей пайдасын айту керек. Бесік – ең алдымен тазалыққа үйретеді. Сәбидің денесі судан, сырттағы лас заттардан және өзінің нәжісінен таза болады. Соның есебінен  денесі бөртпейді, жиіркенбей жатады. Ұйқысы да, жүйкесі де сау болады. Ұйқыдағы сәби аяқ-қолын ербеңдетіп, өзін-өзі шошытып алып жатады. Ұйқысы бұзылған баланың анасы да тозып, қажып кетеді. Құндақтап, бесікке бөлеу осының алдын алады.

Ал киесіне келсек, қазақ бесікке ерекше рухани мән берген. Арнайы «Бесік тойын» беріп, «Тыштырма» салтын жасаған. Бұл – нәрестенің іші қатпасын, молшылықта өмір сүрсін әрі артынан бөбектер ере берсін деген ырым. Бөлейтін бесікті аластап, үстіне жеті нәрсе жапқан. Бұл туралы тарихшы Мәкен Молдабаеваның «Қазақы ұлттық руханят» еңбегінде: «Әр жабылған нәрсенің өзіндік мәні бар. Бірінші етіп бесік көрпе, одан кейін шапан, кебенек, тон жабу, жүген мен қамшы сияқты бұйымдар қоса жабылады. Тон, шапан жабу – ер жеткенде бала халыққа қадірлі болсын деген тілек, жүген – ат ұстайтын азамат болуына тілеу, кебенек, қамшы – ел қорғайтын батыр болсын деген тілек»,- делінген. Сондай-ақ «Көз тимесін, бәле-жаладан сақтасын» деп бесікке үкі таққан, бала шошымасын деп жастығының астына нан, пышақ қойған. Анасы мен әжесі балаға «Бесік жырын» айтып, ізгілікті бойына ертеден сіңіре берген.

Бесікке бөлеудің қазақ үшін ең бір құндылығы – осы «Бесік жырында» жатыр. Өйткені «Бесік жырын» тыңдаған бала мейірімді, құймақұлақ, таным-түйсігі терең, қиялы ұшқыр болып, өз тіліне қанығып өседі. Осы туралы Бауыржан атамыздың келіні Зейнеп Ахметова өзінің «Күретамыр» кітабында: «Бесік жырын тыңдап өскен баланың тілі ерте шығып, есте сақтау қабілеті жақсы жетілген. «Қазақтың төрт-бес жасар баласының тілі жатық, ал алты-жеті жастағы балалар тауып сөйлейді, ойын ұтымды жеткізе біледі», – деп таңдана жазған жер ауып қазақ еліне келген поляк революционері Адольф Янушкевич өз естеліктерінде»,- дейді. «Қазақ баласының тілінің ерте шығып, өнерге үйір болуы осы бесіктің қасиетінде» деп баса айтады ақ жаулықты анамыз. Бүгінде ғалымдар адамға сәби кезінде берілген музыка не бір ақпарат өмір бойына санасына сіңіп, кейін мінезіне, тағдырына айналатынын дәлелдеп тастады. Олай болса Зейнеп апамыздың бесік жыры баланың тілінің шығуына әсер етеді деп айтып отырғаны әбден қисынға келетіндей. Тіпті осы тұжырым бір ғылыми терең зерттеуді қажет етіп тұрғандай ма, қалай?!

Н.Еркін

altyalash.kz