Тазы мен төбетті түгендейтін талап

Ел ішінде тазы стандартын бекіту жайлы бұрыннан айтылып жүр. Өйткені қазір таза қанды тазының қатары сиреп кеткен. Сондықтан тазы мен төбет тұқымын сақтау үшін Ұлттық орталық құрылатыны көпті қуантты. Жалпы, қазақы ит тұқымын сақтауға 1,4 млрд теңге жұмсалмақ. Әрі патент мәселесі де шығу тегіне келіп тіреледі. Өйткені қоғам белсенділері 300-ге жуық қана стандартқа сай тазы бар екенін айтады.

Иә, осыған дейін Мәжілістің VII шақырылымының депутаты Әмірхан Рахымжанов қазақы ит тұқымдары геофондының нашар­лау үрдісі ғана емес, сонымен қа­тар бірқатар өңірде толық жо­йылу қаупі барын атап өткен. Бұған аталған генофонның жай-күйін бағалау, олардың генетика­лық бейінін жасау бойынша ғылыми зерттеулердің жоғы мен мемлекет деңгейінде қолдау бол­мауы себеп.

Асылтұқымды тазыны сақтау қажет

Десе дегендей, жақында Пре­зидент «Қазақстан Республика­сының кейбір заңнамалық акті­леріне қазақы ит тұқымдарын сақтау және өсімін молайту мә­селелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойды. Заң аясында ит­тің генетикалық сапасын ғылыми бағалау, селекциялық сараптама­лар жүргізу, жинақтау арқылы қа­жетті ғылыми база құруға мүм­кін­дік бар. Сәйкесінше, қазақы тазы мен төбетке қатысты стан­дарт бекітілді. Мәселен, Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті тиісті құжатты АшықНҚА порталында жария­лады. Стандарт бойынша тазының бойы орта не ортадан жоғары болуы керек. Сондай-ақ жеңіл жорту, аңды аңду кезінде шапшаң жүгіруі маңызды. Алғыр, қырағы, аңға өшпенді, төзімді және икемді болғаны жөн. Ал қазақы төбетке келсек, шоқтығының биіктігі құйымшағындағы биіктікке тең. Басының ұзындығы шоқтықтағы биіктіктің кемінде 40 пайызын құрайды. Дене тұрқының ұзын­ды­ғы шоқтықтағы биіктіктен шамамен 10 пайызға асып түседі, бұл ретте төбеттер аналығына қа­ра­ғанда біршама жинақы. Тізе бер­сең, стандартта бекіткен талап көп.

Айталық, қазақы иттерді сақ­тап қалу жайы күн тәртібіне ен­гені «Асыл тазы» қоғамдық ұйы­мы­ның басшысы Нұрғали Аман­жол­ұлын бір серпілтіп тастады. Ол жеті жылдан бері асылтұқымды тазы ертіп, аңшылыққа шығады. Мұны кәсіп түріне де айналдырып үлгерген. Күз бен қыс аралығында Алматы облысында орналасқан де­малыс орнына ағылатындар көп.

«Стандарт туралы айтып жүр­генімізге біраз жыл болды. Қазақ үшін тазының орны бөлек. Әсі­ресе, ашаршылықта бір тазының күллі ауылды асырағанын ата-баба­мыз айтып отыратын. Жалпы, стандарт дегеніміз не? Әр ұлттың өзіне тиесілі иті болғаны жөн. Мы­салы, неміс овчаркасы, орыс тазысы, араб тазысы (слюги) бар. Сол сияқты қазақтың құмай тазы­сы болған. Таза қанды ит тұқымын сақтап қалу үшін стандарт аясында жұмыс істеу керек. Одан бөлек, әлемдік кинология орталы­ғынан патент алу керек. Яғни, тазының шыққан жері Қазақстан екенін дәлелдейміз. Қырғыздың көкпарды, немістің саумалды патенттеп алғанын ескеріп, сақ қимылдау қажеті тағы бар. Ұйым өкілдері тазы қанына ғылыми тұрғыда сараптама жүргізеді. Оған қоса, олардың саны кем дегенде 1 000-ға жетуі қажет. Өкі­ніш­ке қарай, қазір асылтұқымды 300-ге жуық тазы бар», – дейді Нұр­ғали Аманжолұлы.

Сондай-ақ ол асылтұқымды тазыны табу қиындап кеткенін жасырмады. Бұл іспен қоғамдық ұйым басшысы ұзақ жылдан бері айналысып жүр. Көбіне оңтүстік өңірден таза қазақи тазы кездес­тірген. Оның айтуынша, стандарт бекіту нау­қан­ға айналып кетпесе игі. Өйт­кені тазының стандартқа сай, нағыз қазақы тазы екенін арнайы мамандар анықтайды. Ал қазір тазысына құжат рәсімдеп жатқан­дар көбейген. Сондықтан саятшы Нұрғали бармақ басты, көз қысты әрекетке түбегейлі қарсы. Бас­тысы, стандарт талаптарының ел ішіне дұрыс таралып, ит иелерінің дұрыс түсінгенін қалайды. Себебі көршінің «мынау асылтұқымды тазының күшігі, сен ал» дегеніне сенетіндер көп.

Жалпы, тазы сөзі «таза, алғыр, жүйрік» деген мағынамен астасып жатыр. Тазыны жарғақ құлақ және шашақ құлақ деп екіге бөлетіні тағы бар. Тұқымына қарай құмай тазы, құны тазы, дүрегей тазы, қайың қаптал тазы деп жіктеледі. Ал таралу аймағына байланысты самарқан тазысы, Жем бойы не­месе атыраулық тазы, Сібір тазы­сы, Түркістан тазысы бар. Әрі аңшының тазымен аң аулап жат­қаны Таңбалы таста бейнелеген. Демек, тазының қазақ даласымен байланысы тереңде жатыр.

Сырттанның сыны

Ал саятшы Сансызбай Базар­байұлының айтуынша, қазақы төбет бұрындары таулы жер мен қойлы ауылда көп болған. Себебі сезімтал ит малға қауіп төніп тұрғанын, қасқыр келе жатқанын алыстан аңғарған. Сондықтан аю табан, тірсегі жуан, тұрпаты ірі.

«Айтпағым, қазір төбеттің саны тазыдан да азайып кетті. Себебі қазақы төбетті бірен-саран шопан, таулы жерде тұратындар ұстамаса, көп кездестірмейсіз. Сондықтан стандарт бекіп, заң қабылдап жатқаны қуантады. Ел ішінде алабайдың кең таралып кеткенін білеміз. Кейбірі түрікмен алабайы мен төбетті буандас­тырдық деп жатады. Төбеттің өзіндің ерекшелігі бар. Сол үшін оны өзге итпен шатыстырып, күшік алудың қажеті жоқ. Төбет – тумысынан иесіне адал, мал бағуға, ұстауға таптырмайтын ит. Тау төбет, қой төбет деп бөліп жатамыз. Әрқайсысының өзіне тән ерекшелігі бар. Тұқымын бұзбай, барынша сақтағанымыз дұрыс», – дейді саятшы.

Бәріміз «Сырттандар» ертегісін оқыған соң иттің сырттаны дегенді жақсы білеміз. Сансызбай Базар­байұлының айтуынша, қасқырдың артқы аяғында артық тырнақ болғанда сырттанға жатқызған. Сондай-ақ кей төбет пен тазының да артқы аяғында артық тырнақ болған деседі. Бірақ саятшы мұны будандастырудың арқасы деп отыр. Сондықтан қазақы иттің тұқымын бұзбай, көбейтіп, патенттегенді құп көреді.

Айзат АЙДАРҚЫЗЫ